مهرگان یکی از کهنترین جشن های ایرانی است که در ستایش و نیایش مهر یا میترا (ایزد
روشنایی، پیمان، دوستی و محبت ، و دین و آیین مهری ) برگزار میشود. این جشن در دوران پس از اسلام بعد ازنوروز بزرگترین جشن ایرانی است. حال آنکه احتمالا در ایران باستان، هم رده یا برتر از نوروز بوده است.زمان این جشن در روز مهـر از ماه مهر برابر با شانزدهم مهرماه است. عدهای این جشن را در روزهای دیگرو از جمله در دهم مهر برگزار میکنند.
زمان برگزاری مهرگان در آغاز ماه مهر و فصلپاییز بوده است. بنابر سنگنوشته بیستون ، داریوش بزرگ بر گئومات مغدر روز دهم ماه بگیادیش (ماه هفتم، برابر با مهر) پیروز شده است. به گزارش هرودوت، از آن سال ایرانیان آن روز را به نام روز ««مگوفونی»» (مغکشی) جشن میگرفتند.پژوهشگران با توجه به اشتباهات یونانیان از خوانش نامهای پارسی احتمال میدهند که این واژه ««بگو زتی»» باشد که در این صورت نه به مغ، که به بغ (مهر) پیوند دارد. و در این روز ایرانیان به قربانی کردن برای بغ میترا میپرداختند و نه مغکشی. احتمالا از دوره اشکانی و یا ساسانی جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهمین روز ماه مهر منتقل میشود.
مهرگان همچون نوروز دارای اعتدال کیهانی است. اندازه شب و روز در مهر برابر میشود و شاید از همین رو این ماه را به نام مهر که ایزد داوری و عدالت و دادگستری است گذاشته اند. همچنین مهر برابر است با پایان فصل برداشت کشاورزی. از این رو زمان مناسبی برای جشن و شادی و استراحت کشاورزان که عمده مردمان دوران کهن بودند است. همچنین این حاکمان در این زمان خراج و مالیات را از مردم میستاندند و از این رو برای دولتهای عرب و ترک و مغول که بر ایران چیره شده و با فرهنگ آنان بیگانه بودند هم مهرگان رسمیت داشت. برخی بر این باورند که در دوره هایی نوروز ایرانی، نوروز پاییزی بوده است و نوروز بهاری سپس بر آن غلبه یافته است.مهرگان دارای سه بعد طبیعی، اسطورهای و دینی است.
آیین های مهرگان
آنگونه که از مجموع منابع موجود، همچون نگاره ها و متون باستانی و نوشتههای مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی و نیز آثار شاعران و ادیبان دریافته میشود، مردمان در این روز تا حد امکان با جامه های ارغوانی (یا دستکم با آرایههای ارغوانی) بر گرد هم میآمدهاند؛ در حالی که هر یک، چند «نبشته شادباش» یا به قول امروزی، کارت تبریک برای هدیه به همراه داشتهاند. این شادباشها را معمولاً با بویی خوش همراه میساخته و در لفافهای زیبا میپیچیدهاند.
در میان خوان یا سفره مهرگانی که از پارچهای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود، گل «همیشه شکفته» مینهادند و پیرامون آنرا با گل های دیگر آذین میکردند. امروزه نمیدانیم که آیا گل همیشه شکفته، نام گلی بخصوص بوده است یا نام عمومیِ گلهایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا میمانند.
در پیرامون این گلها، چند شاخه درخت گز، هوم یا موردنیز مینهادند و گونههایی از میوههای پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه میشد. میوههایی مانند: سنجد، انگور، انار،سیب، به، ترنج(بالنگ)، انجیر،بادام، پسته، فندق،گردو، کنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو و چندی ازبو داده ها همچون تخمهو نخود چی.
دیگر خوراکی های خوان مهرگانی عبارت بود ازآشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه هئومه/هومکه با آب یاشیررقیق شده بود، فراهم میشد و همه باشندگان جشن، به نشانه پیمان از آن مینوشیدند. نانِ مخصوص مهرگان از آمیخت آردهفت نوع غله گوناگون تهیه میگردید. غله ها و حبوباتی مانندگندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماشو ارزن دیگر لازمههای سفره مهرگان عبارت بود از: جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنیهای محلی و بویهای خوش مانند گلاب.
آنان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبیهای گروهی میپرداختهاند. سرودهایی از مهریشت را با آواز میخوانده و اَرْغُـشت میرفتهاند (میرقصیده اند ). شعلههای آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبوییها (مانند اسپندو
زعفران و عنبر) میشد و نیز گیاهانی چون هوم که موجب خروشان شدن آتش میشوند.
از آنجا که نشانههای بسیاری، همچون تندیسها ، کتیبه ها و سنگنگارهها (از جمله نگارههای میترا در نمرود داغ و کوماژن)، از رواج آیین مهر درآسیای صغیر (آتاتولی ) حکایت میکند؛ بعید نیست که سماع های عارفانه پیروان طریقه «مولو به » در شهر قومیه امروزی، ادامه دیگرگون شده همان ارغشتهای میترایی باشد.
در پایان مراسم، شعلههای فروزان آتش، نظارهگر دستانی بود که بطور دستهجمعی و برای تجدید پایبندی خود بر پیمانهای گذشته، در هم فشرده میشدند.
مژده ای دوستان مهرگان است
مهر با هر کسی مهربان است
مهر روزمه فرخ مهر
جشن فرخنده ی مهرگانست
(بانو توران شهریاری)
خلاصه شده از ویکی پدیا