تلاش برای مطیعسازی هر چه بیشتر زنان
تأدیبالنسوان شیوه تعلیم و تربیت زن را در دوره قاجاریه و نگاه سنتی نویسنده را به زن نشان میدهد که چگونه زن را به اطاعت محض، سکوت، صبر و اجرای بیچون و چرای دستورات مرد میخواند و زنان را به سازگاری و ملایمت و محبت سفارش میکند. نویسنده در ظاهر با افکار متجددانه در جهت منافع زن اندرز میدهد، حال آنکه از سنت ایرانی و فرهنگ غربی هر آنچه را به نفع اوست برگزیده و آنها را به عنوان راه و روش زندگی بهتر به زنان توصیه میکند. نویسنده در سیاست رفتاری ملایم داشت، چنانکه لسانالملک سپهر مینویسد: «احتشامالدوله کار از در رفق و مدارا کرد» و میافزاید: «شاهزاده که مردی مجرب بود، آتش سخت و غضب را به زلال صبر و سکون بنشاند و دفع غوغای عامه را به آلات حرب و ضرب دست نبرد.»
واقعیت این است که سنت نصیحتگویی در ایران، سنتی دیرپا است و بسیاری از سالمندان از این طریق عقاید خود را گفتهاند و برای اصلاح فرد و اجتماع شیوههای رفتاری توصیه کردهاند. خانلر میرزا احتشامالدوله نیز به زعم خود با نیتی خیر و به قصد اصلاح رفتار زنان و دختران اندرز داده و پیشنهاد کرده است که اگر این روشها را به کار ببندند بد نبینند. اما این دستورات به ظاهر خیرخواهانه، بیشتر اجرای خواستهای مردانه و بر پایه خدمت، اطاعت و ایثار زن بنا شده و از سویی در جهت استقرار قدرت، برتری و تسلط مردانه است. نویسنده با دیدگاه سنتی راه و رسم تربیت زنان را چنین فرض میکند. پس از او مقلدان و معاصران این نویسنده نیز با نگاهی سنتی از چنین متنی استقبال کردند و رونوشتهای متعدد از آن برداشتند و به سلیقه خود تغییراتی در آن نوشته آغازین ایجاد کردند و حتی چنان پیش رفتند که آن را مناسب آموزش در مکتبخانههای دختران دانستند. اما عدهای از زنان که به این کتاب دسترسی داشتند از انتقادات و حکمهای تربیتی این شاهزاده و شیوه آموزش او دلگیر شدند و از بیبی خانم استرآبادی خواستند که به این نویسنده و محرران این کتاب پاسخ دهد و او کتابچۀ «معایبالرجال» را در پاسخ به کتابچه «تأدیبالنسوان» نوشت و شاید یکی از علل ماندگاری این کتاب همان جوابیه باشد. به هر ترتیب اینگونه کتابهای اخلاقی، نشان دهنده اوضاع اجتماعی، آداب و رسوم، طرز تفکر مردان و احوال زنان و به عبارتی گوشهای از تاریخ اجتماعی ایران در دوره قاجاریه را نشان میدهد.
نتیجه اینکه با بررسی انجام شده مشخص شد که هسته اصلی این کتاب تربیتی، کتابچه آداب معاشرت نسوان یا به عبارت نسخه بدل دیگرش «سلوک و سیرت زن» نوشته خانلر میرزا احتشامالدوله است که در دوره ناصرالدین شاه قاجار و پیش از سال ۱۲۷۸ هجری قمری نوشته شده است. این کتاب بدون عنوان را محمدحسین میرزا معتضدالدوله، میرزا محمدعلی بن علینقی خان جوپاری و شخصی ناشناس که این موضوع را موافق طبع و سلیقه خود دیده، بازنویسی کردند، مطالبی به آن افزودند، فصلبندی کردند و عنوانهایی چون تأدیبالنسوان، تأدیب النساء و رساله در احوال و رفتار خواتین زنان بر آن نهادند و بدین ترتیب از کتابچه نخست، دستنویسهای متعدد ساخته شد. تاریخ بعضی نسخهها ۱۳۰۴ و بعضی ۱۳۱۳ هجری قمری است اما تاریخ واقعی نگارش اثر نخستین به احتمال قوی پیش از سال ۱۲۷۸ هجری قمری است.
منبع:سایت تاریخ ایران(روانگیز کراچی)